De Filter Vertaalprijs is een jaarlijkse prijs die wordt toegekend voor de meest bijzondere vertaling uit het voorafgaande kalenderjaar. De prijs werd in 2006 door de redactie van het tijdschrift Filter in het leven geroepen uit de wens om bijzondere vertaalprestaties voor het voetlicht te brengen van welke aard en in welk genre ook, ongeacht het aantal vertalers dat aan de vertaling gewerkt had, ongeacht ook de vertaalrichting. Bestaande vertaalprijzen (onder meer de Martinus Nijhoff Vertaalprijs en de dr. Elly Jafféprijs) worden uitgereikt ter bekroning van een vertaaloeuvre van meestal canonieke literatuur, terwijl met de Filter Vertaalprijs juist afzonderlijke, controversiële, buitenissige vertalingen bekroond kunnen worden en de winnaar in principe ook een jonge of beginnende vertaler kan zijn.
Omslagen nominaties Filter Vertaalprijs 2019 (Bron: Tijdschrift Filter.)
De prijs wordt gegeven voor vertalingen in de ruimste zin van dat woord. Vertalingen op basis van opvallende vertaalopvattingen komen evengoed in aanmerking als vertalingen die met een meer traditionele aanpak zijn gemaakt. Een belangrijk criterium voor bekroning is de creativiteit van de vertaler bij het oplossen van vertaalproblemen die voortvloeien uit de eigen, bijzondere aard van het te vertalen werk. Ook de vindingrijkheid die los van het origineel bij het vertalen vrijkomt is een belangrijk aandachtspunt voor de jury.
In de periode 2006-2013 stelde de uitgever van tijdschrift Filter (Vantilt te Nijmegen) jaarlijks een prijzengeld van €1000 beschikbaar. In 2014 sloegen diverse literaire uitgeverijen op initiatief van Menno Hartman van uitgeverij Van Oorschot de handen ineen om het prijzengeld te vertienvoudigen. Men wilde bijdragen aan een grotere maatschappelijke waardering voor uitzonderlijke vertaalprestaties. In de periode 2014-2019 werd jaarlijks een prijzengeld van €10.000 bijeengebracht door een wisselend amalgaam van vooraanstaande uitgeverijen en anonieme begunstigers, aangevuld door de Stichting Filter, die de prijs beheert. De coronacrisis in de jaren 2020 en 2021 verhinderde een fysieke uitreiking van de prijs en had ook een weerslag op het prijzengeld; uitgeverijen hadden het moeilijk en brachten in deze twee jaren ternauwernood een prijzengeld van €6.000 bijeen. Daarna keerde het tij, want de Groep Algemene Uitgevers (GAU) stelde zich voor drie jaren als sponsor garant voor een prijzengeld van €10.000. Een andere gunstige ontwikkeling was de instelling van de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken, gesponsord door de CPNB met eveneens een prijzengeld van €10.000, waarmee het grote belang van goede vertalingen en goede kinderboekenvertalers wordt onderstreept.
De prijsuitreiking is een openbaar toegankelijke en feestelijke gebeurtenis georganiseerd in samenwerking met Het Literatuurhuis te Utrecht. De winnaar wordt live bekendgemaakt tijdens een avond in het kader van hun festival, in 2013 en 2014 tijdens de Internationale Literatuurdagen City2Cities, in 2015, 2016 en 2017 tijdens het International Literature Festival Utrecht (ILFU), en in 2018 en 2019 op UNESCO Wereldboekendag (23 april) in Houtzaagmolen De Ster, en op Wereldboekendag 2020 en 2021 in verband met de coronacrisis online via de Facebookpagina en het YouTube-kanaal van Filter. Ook in de jaren 2022 en 2023 maakte de uitreiking van de Filter Vertaalprijs deel uit van het ILFU, dat sindsdien in het najaar plaatsvindt.
Uitreiking Filter Vertaalprijs 2019 (Bron: Wikipedia.)
Sinds 2015 valt de prijs onder beheer van de Stichting Filter die ook beslist over de samenstelling van de jury. Vertalingen van bestuursleden van de Stichting Filter en van redactieleden van het tijdschrift Filter komen niet in aanmerking voor nominatie. De jury bestaat uit vijf leden, waarvan de prijswinnaar van het voorafgaande jaar deel kan uitmaken. Het bestuur van de Stichting Filter en de redactie van het tijdschrift Filter zijn elk met één lid in de jury vertegenwoordigd. De overige juryleden zijn vertalers, liefst van verschillende generaties, of anderen uit het culturele of wetenschappelijke bestel met kennis van en affiniteit met vertalen. De maximale zittingstermijn van een jurylid is twee jaar, tenzij de Stichting om haar moverende redenen hiervan wenst af te wijken.
De jury is gelieerd aan het tijdschrift Filter en de Stichting maar is geheel vrij in haar keuze en laat zich leiden door haar eigen opvattingen over vertalen. Jaarlijks worden vijf vertalingen genomineerd; de nominaties worden in Filter en op Webfilter publiek gemaakt. De jury draagt een kandidaat-winnaar voor aan het stichtingsbestuur, dat vervolgens de prijs toekent. Het juryrapport wordt jaarlijks gepubliceerd in Filter en/of op Webfilter. De winnaar wordt in de gelegenheid gesteld zijn of haar overwegingen bij het maken van de bekroonde vertaling in Filter te publiceren.